Ahmet Kuru: İslam dünyasının kurtuluşu devlet-ulema ittifakını kırmaktan geçiyor

San Diego Eyalet Üniversitesi Siyaset Bilimi Profesörü ve "İslam, Otoriterlik ve Az Gelişmişlik: Küresel ve Tarihsel Bir Karşılaştırma" kitabının yazarı Ahmet Kuru, The New Arab gazetesini İslam dünyasının yaşadığı zorlukları ve çözüm yollarını anlatan bir makale yazdı:

Türk Evi, Eylül 2021'de New York'ta Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan'ın da yer aldığı üst düzey bir devlet töreniyle açıldı. Tören, 80 bin camiyi kontrol eden Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Türkiye'deki en büyük İslam dini lideri tarafından okunan dua ile başladı. Bu din adamının Türkiye'de son zamanlarda artan siyasi konumu, İslam âlimleri/din adamları (ulema) ile Erdoğan rejimi arasındaki derinleşen ortaklığı sembolize ediyor.

Türkiye yaklaşık bir asırdır Müslüman çoğunluklu bir topluma sahip en iddialı laik devlet olarak biliniyordu. Bu durumda bile ulema-devlet ittifakı son zamanlarda güçlendi. Bu arada Afganistan'da, ulema liderliğindeki bir örgüt olan Taliban, gücü yeniden ele geçirdi. Taliban rejimi altında ulema, devletin basit bir müttefiki değildir; onlar yürütme, yasama ve yargı yetkilerini kontrol eden "devlet"tir.

Dünyada 50 Müslüman çoğunluklu ülke var. Türkiye en uzun laik devlet deneyimine sahiptir ve Afganistan şu anda en derin teokratik deneyime (İran ile birlikte) sahiptir. Diğer birçok Müslüman çoğunlukta ülkede ulema-devlet ittifakları bir çeşitlilik göstermektedir. Ancak bu ittifakların ortak özelliği, demokratikleşme ve kalkınma çabalarını karmaşık hale getirmeleridir.

Çoğunluğu Müslüman olan 50 ülkeden sadece yedisi seçim demokrasisine sahip. Müslüman ülkeler ayrıca, dünya ortalamasına kıyasla kişi başına GSMH, yaşam beklentisi, eğitim süresi ve okuryazarlık oranları gibi sosyoekonomik kriterlere yansıyan daha düşük gelişmişlik seviyeleri sergilemektedir. Birlikte ele alındığında, birçok Müslüman ülke, otoriterliğin ve azgelişmişliğin kısır döngüsünden muzdariptir.

Müslüman ülkelerdeki çağdaş zorluklar, erken tarihlerinde sosyo-ekonomik ve bilimsel ilerlemeyi düşündüğümüzde daha da kafa karıştırıcı görünüyor. Özellikle 8. ve 11. yüzyıllar arasında Müslüman dünyası, dünyanın en büyük şehirlerinin birçoğunu ve önde gelen filozofları yetiştirmiştir. O zamanlar Batı Avrupa'dan çok daha gelişmişti.

Müslüman dünyasının erken dönem tarihsel parlaklığı ile çağdaş krizler arasındaki uçurumu ne açıklar? İki yaygın açıklama var: İslam ve Batı sömürgeciliği. Her iki açıklama da yararsızdır.

İslam'ı ilerlemenin önünde bir engel olarak suçlamak, ilk Müslümanların bilimsel ve sosyo-ekonomik başarılarını açıklamakta yetersiz kalıyor. Dört yüzyıl boyunca Müslüman toplumlar, felsefi ve ticari bir Altın Çağ kuran dinamik entelektüel ve ekonomik sınıflara sahipti. Müslüman bilgeler matematik, optik ve tıp alanlarında çığır açan bilimsel katkılarda bulundular. Batı Avrupalılara belirli finansal araçları ve nasıl kâğıt üretileceğini öğretenler Müslümanlardı.

Batı sömürgeciliğine dayalı açıklama da sorunludur. Müslüman dünyasının bilimsel ve ekonomik durgunluğu, 18. yüzyılda yaygın Batı kolonizasyonu başlamadan çok önce başlamıştı. Ayrıca, Asya ve Latin Amerika'daki sömürge sonrası birkaç Müslüman olmayan ülke, sömürge geçmişine rağmen ilerlemenin mümkün olduğunu gösteren kalkınma veya demokratikleşmeyi başarmıştır.

Bunun yerine, çoğu Müslüman toplumda otoriterlik ve azgelişmişlik sorunlarının ana nedeni, 2019 kitabımın "ulema-devlet ittifakı" olarak adlandırdığım şeydi.

8. ve 11. yüzyıllar arasında -çeşitli ilahiyat ekollerine mensup Müslümanların bir Altın Çağ kurmak için Hıristiyanlar, Yahudiler ve diğerleri ile işbirliği yaptığı zamanda, ulema ve devlet arasında belli bir ölçüde ayrılık vardı. Ulemanın ezici çoğunluğu özel olarak ticarette çalışıyordu. Bu tarihsel gerçeklik, İslam'ın doğası gereği din ve devlet ayrımını reddettiği şeklindeki modern klişeyi çürütmektedir.

Ancak 11. yüzyılın ortalarında ulema-devlet ittifakı ortaya çıkmaya başladı. Bu ittifak, bağımsız düşünürleri ve ekonomik girişimcileri yavaş yavaş marjinalleştirdi ve Müslüman dünyasında yüzyıllarca süren entelektüel ve ekonomik durgunluğa yol açtı.

19. yüzyılda reformist yöneticiler ulema ile ittifaklarını zayıflattı ve 20. yüzyılın başlarında neredeyse tüm Müslüman devlet kurucuları laikti. Bununla birlikte, bu reformist ve laik yöneticilerin ortak bir sorunu vardı: fazla devlet merkezliydiler. Dinamik entelektüel ve ekonomik sınıfların ortaya çıkmasını teşvik etmek yerine, askeri ve sivil bürokratların siyaset ve ekonomi üzerindeki rolünü genişlettiler.

Laiklerin başarısız politikaları, 1970'lerden bu yana ulemanın ve İslamcıların yükselişine yardımcı oldu. İran, Pakistan, Mısır ve Türkiye dâhil olmak üzere birçok Müslüman ülke yarım asırdır İslamlaşmayı sosyal, politik ve yasal bir proje olarak deneyimlemiştir.

Bu aynı zamanda ulema-devlet ittifaklarını da canlandırdı. Ayrıca, 1973 petrol krizinin ardından, özellikle Körfez'deki bazı ülkeler, petrol gelirlerini yurtiçinde ulema-devlet ittifaklarını ve yurtdışındaki İslamcı gündemleri finanse etmek için kullanmaya başladı.

Modern ulema-devlet ittifakları, muhalif dini ve siyasi görüşlerin ifadesini cezalandıran küfür ve dinden dönme yasalarını kabul etti.

Bu kalıcı yapısal zorluk göz önüne alındığında, geleceği yeniden şekillendirmek için ne yapılabilir?

Yakın zamanda yayınlanan bir raporda, ulema-devlet ittifaklarının dağıtılmasının ve ekonomilerin yeniden yapılandırılmasının, Müslüman ülkelerin demokrasi ve kalkınmaya ulaşma yetenekleri için çok önemli olduğunu savundum.

Söylemsel düzeyde, Müslüman toplumlar yalnızca İslam'ı veya Batı sömürgeciliğini suçlamak yerine, yüzyıllardır süregelen entelektüel karşıtlığı ve ekonomi üzerindeki devlet kontrolünü sorgulamalıdır. Müslüman toplumlar, siyasi ve sosyo-ekonomik sorunlarına ancak eleştirel bir öz-yansıtma yoluyla gerçekten hitap edebilirler. Kur'an, "Allah, bir kavmin nefsini değiştirmedikçe durumunu değiştirmez" (13:11) demiyor mu?

Kurumsal düzeyde Müslüman toplumlar, siyasi, dini, entelektüel ve ekonomik sınıfların özerk bir şekilde faaliyet gösterebileceği açık, meritokratik ve rekabetçi sistemlere ihtiyaç duyar. Böyle bir reform, din ve devlet ayrılığının kurumsallaştırılmasını gerektirir. İslam doğası gereği buna karşı değildir. Erken İslam tarihinde dini ve siyasi otoriteler arasında belirli bir düzeyde ayrılık vardı.

Reform aynı zamanda dinden dönme ve dine küfür yasalarını kaldırarak düşünce özgürlüğünün genişletilmesini ve devletin bunlara el koymasını önleyerek özel mülklerin daha derin korunmasını da içermelidir.

Reform için güçlü bir ekonomik teşvik var. Ulema-devlet ittifaklarını finanse eden petrol gelirleri, rezervlerin tükenmesi ve alternatif enerji teknolojilerinin yaygın olarak benimsenmesiyle kuruyor. Birçok Müslüman ülke, petrol sonrası dönemde başarılı olmak için ekonomik dönüşüme ve yeniliğe ihtiyaç duyacaktır.

Reformu kolaylaştırmak için tarihin yeniden yorumlanması önemlidir. Başta ulema-devlet ittifakı olmak üzere İslam dünyasında ilerlemeyi engelleyen yapısal engellerin derin tarihsel kökleri vardır. Bununla birlikte, İslam tarihi, devlet-din ilişkilerinde ve ekonomide gelecekteki reformlara ilham verebilecek paradigmatik deneyimleri de içerir.